Η ιστορία του χριστιανικού πολιτισμού δεν ήταν καθόλου ειδυλλιακή. Καθιερώθηκε με αγώνες και διαλεκτικές διαμάχες. Από τον τέταρτο ακόμη αιώνα άρχισαν τραγικές διαλογικές φιλονικίες.
Η αυτοκρατορία (η Βυζαντινή) έγινε χριστιανική. Η ευκαιρία της μεταμορφώσεως της όλης ανθρώπινης δημιουργικότητας εδόθηκε. Και παρά ταύτα, ακριβώς από στην εκχριστιανισμένη αυτοκρατορία αρχίζει η φυγή στην έρημο.
Είναι αλήθεια πως μερικοί συνήθιζαν να αφήνουν τις πόλεις πολύ πιο πριν, στην εποχή των διωγμών, για να κατοικήσουν ή να περιπλανηθούν στις ερήμους και στις οπές της γης. Το ασκητικό ιδεώδες ήταν για πολύ διάστημα στην πορεία της διαμορφώσεώς του. Παρά ταύτα, επίσημη κίνηση αρχίζει μόνο μετά τον Κωνσταντίνο. Θα ήταν τελείως παράλογο να υποστηρίξουμε πως οι άνθρωποι εγκαταλείπανε τον κόσμο απλώς επειδή ήταν δύσκολο και κουραστικό να υποφέρουν το βάρος του, αναζητώντας μία «εύκολη ζωή».Είναι δύσκολο να διαπιστώσουμε ότι κατά ποια έννοια η ζωή στην έρημο θα μπορούσε να είναι «εύκολη». Και είναι αλήθεια πως σ’ αυτή την εποχή στη δύση η αυτοκρατορία κατατμήθηκε και διακινδύνευσε σοβαρά από τις βαρβαρικές επιδρομές, ενώ αποκαλυπτικοί φόβοι και προλήψεις ήταν δυνατόν να ζωντανέψουν εκεί μία προσδοκία για γρήγορο τέλος της ιστορίας.
Αυτή την εποχή στην ανατολή η χριστιανική αυτοκρατορία ήταν στην πορεία στης διαμορφώσεώς της. Παρ’ όλες τις περιπλοκές και τους κινδύνους της ζωής, εδώ θα ήταν δυνατόν να δελεασθεί κανείς από μία ιστορική αισιοδοξία, από ένα όνειρο μία πραγματοποιούμενης πολιτείας του Θεού στη γη. Και πολλοί στην πραγματικότητα υπέκυψαν σ’ αυτό το δελεασμό. Εάν παρά ταύτα υπήρχαν τόσοι πολλοί στην ανατολή που προτιμούσαν να μεταναστεύσουν στην έρημο, έχουμε κάθε λόγο να πιστεύουμε ότι έφυγαν όχι τόσο για τις κοσμικές δυσχέρειες όσο για τις κοσμικές μέριμνες που υπονοούνταν ακόμη και σε χριστιανικό πολιτισμό.
Ο Άγιος Ιωάννης ο Χρυσόστομος ήταν πολύ εμφαντικό στις προειδοποιήσει του εναντίον των κινδύνων της «ευημερίας». «Ο πιο μεγάλος από όλους του διωγμούς ήταν» κατ’ αυτόν «η ασφάλεια», πολύ χειρότερος και από τους πιο αιματηρούς εξωτερικούς διωγμούς. Γι’ αυτόν ο πραγματικός κίνδυνος για την αληθινή ευσέβεια άρχισε ακριβώς με την εξωτερική νίκη της Εκκλησιάς, όπου ένας Χριστιανός μπορούσε να τακτοποιηθεί σ’ αυτό τον κόσμο, με πολύ ασφάλεια μα και άνεση, και να ξεχάσει ότι δεν είχε μόνιμη πόλη σ’ αυτό τον κόσμο και έπρεπε να γίνει ξένος και πάροικος στη γη.
Το νόημα του μοναχισμού δεν συνίσταται πρωταρχικά στο να δώσει κανείς αυστηρές υποσχέσεις. Οι μοναστικές υποσχέσεις δεν ήταν παρά ξανατονισμός των βαπτιστικών υποσχέσεων. Δεν υπήρχε σ’ αυτή την πρώιμη εποχή συγκεκριμένο μοναστικό ιδεώδες. Οι πρώτοι μοναχοί ήθελαν απλώς να πραγματοποιήσουν πλήρως το κοινό χριστιανικό ιδεώδες που κατ’ αρχήν ήταν τοποθετημένο μπροστά στον κάθε πιστό. Ήταν παραδεκτό πως αυτό ήταν σχεδόν αδύνατο μέσα στο υπάρχον οικοδόμημα της κοινωνίας και ζωής, έστω και αν ήταν μεταμφιεσμένη σε χριστιανική αυτοκρατορία.
Η μοναχική φυγή στον Δ΄ αιώνα ήταν πρώτα απ’ όλα αποχώρηση από την αυτοκρατορία. Η ασκητική απάρνηση συνεπάγεται πρώτα απ’ όλα πλήρη αποκήρυξη του κόσμου δηλαδή της τάξεως αυτού του κόσμου και όλων των κοινωνικών δεσμών. Ο μοναχός πρέπει να είναι χωρίς σπίτι, άοικος κατά την έκφραση του Μ. Βασιλείου. Κατά κανόνα ο ασκητισμός δεν απαιτεί απόσπαση από τον κόσμο. Και ο Θεός που εδημιούργησε την ωραιότητα της φύσεως κατανοείται καλύτερα στην έρημο παρά στην αγορά πολυθόρυβης πόλεως.
Τα μοναστήρια ήταν σε γραφικό περιβάλλον και η κοσμική ομορφιά είναι αρκετά αισθητή στην αγιογραφική γραμματολογία. Η έδρα του κακού δεν είναι στη φύση αλλά στην καρδιά του ανθρώπου, ή στον κόσμο των κακών πνευμάτων. Η χριστιανική πάλη δεν είναι εναντίον σαρκός και αίματος, αλλά «προς τα πνευματικά της πονηρίας εν τοις επουρανίοις»(Εφες. 6.12). μόνο στην έρημο μπορούσε να διαπιστώσει κανείς πλήρως την υπακοή κάποιου στο μόνο ουράνιο βασιλέα, το Χριστό, η πίστη στον Οποίον μπορεί να συμβιβαστεί αρκετά με τις αξιώσεις που επιβάλλονται σ’ έναν πολίτη από τη γήινη πολιτεία.
Ο μοναχισμός δεν ήταν ποτέ αντι-κοινωνικός. Ήταν προσπάθεια ανοικοδομήσεως μίας άλλης πολιτείας. Ένα μοναστήρι ήταν κατά κάποια έννοια άλλου πολιτεύματος αποικία σ’ αυτό το μάταιο κόσμο. Ακόμη και ερημίτες κατοικούσαν συνήθως σε ομάδες και παροικίες, και ήταν ενωμένοι υπό την κοινή καθοδήγηση κάποιου πνευματικού πατρός. Έτσι το κοινόβιο θεωρήθηκε σαν προσφορώτερη ενσάρκωση για το ασκητικό ιδεώδες. Η μοναχική κοινότητα είναι καθ’ εαυτήν κοινωνικός οργανισμός, ένα «σώμα, μία μικρή Εκκλησία. Ο μοναχός άφηνε τον κόσμο για να χτίσει νέα πολιτεία, νέα κοινωνική ζωή. Αυτός τουλάχιστον ήταν ο σκοπός του Αγ. Βασιλείου.
Ο μοναχισμός κατ’ αρχήν είναι έξοδος από τον κόσμο, έξοδος από την κανονική κοινωνική τάξη, απάρνηση της οικογένειας, των κοινωνικών αξιωμάτων, ακόμη και τω πολιτικών δικαιωμάτων. Δεν ήταν όμως απλώς έξοδος, αλλά και μετάβαση σε άλλο κοινωνικό επίπεδο, σε άλλη διάσταση. Σ’ αυτή την κοινωνία που απαρνιόταν τα εγκόσμια βρίσκεται η δύρια ιδιομορφία του μοναχισμού σαν κινήσεως, καθώς και η ιστορική σημασία του.
Τις ασκητικές αρετές μπορεί να τις εξασκούν ακόμη και λαϊκοί, κι εκείνοι που ζουν στον κόσμο. Το χαρακτηριστικό του μοναχισμού είναι η κοινωνική δομή του. Ο χριστιανικός κόσμος πολώθηκε. Η χριστιανική ιστορία ξεδιπλώνεται σε μία αντίθεση μεταξύ Αυτοκρατορίας και ερήμου. Αυτή η ένταση μεσουρανεί στη σφοδρή έκρηξη της εικονομαχίας…
Το γεγονός πως ο μοναχισμός ξεφεύγει και αρνείται την ιδέα της χριστιανικής Αυτοκρατορίας, δεν συνεπάγεται πως αρνείται τον πολιτισμό. Η άσκηση δεν δεσμεύει την δημιουργικότητα, την ελευθερώνει, γιατί την υποστηρίζει σαν αυτοσκοπό. Πάνω απ’ όλα η δημιουργικότητα του ατόμου. Η δημιουργικότητα σώζεται τελικά απ’ όλα τα είδη του ωφελιμισμού μόνο με μία ασκητική επανεκτίμηση.
Η άσκηση δεν συνίσταται σε απαγορεύσεις. Είναι δραστηριότητα, «καλλιέργεια» ενός ατόμου. Είναι δυναμική. Ενέχει την παρόρμηση για το άπειρο, αιώνια έκκληση, ασταμάτητη κίνηση προ τα εμπρός. Ο λόγος γι’ αυτή την ανησυχία διπλός. Το έργο είναι ατελείωτο γιατί και το υπόδειγμα της τελειότητος είναι άπειρο, η τελειότητα του Θεού. Κανένα επίτευγμα δεν μπορεί ποτέ να είναι αρκετό γι’ αυτό το τέρμα. Το έργο είναι δημιουργικό γιατί ουσιαστικά κάτι νέο πρόκειται να έλθει στην ύπαρξη. Ο άνθρωπος οικοδομείται με την απόλυτη αφοσίωσή του στο Θεό. Φτιάχνει τον εαυτό του μόνο μ’ αυτή τη δημιουργική πορεία. Υπάρχει μία εγγενής αντινομία στην αληθινή άσκηση. Αρχίζει με την ταπείνωση, πενία, υπακοή. Δημιουργική ελευθερία είναι αδύνατη χωρίς την αρχική αυταπάρνηση. Αυτός είναι ο νόμος της πνευματικής ζωής: ο σπόρος δεν ξαναζωντανεύει να δεν πεθάνει. Η απάρνηση συνεπάγεται να ξεπεράσει κανείς του περιορισμούς και τις προκαταλήψεις και να παραδοθεί απόλυτα στην αλήθεια. Αυτό δεν σημαίνει: απάρνηση και ύστερα ελευθερία. Η ταπεινότητα είναι και ελευθερία.
Η ασκητική απάρνηση αποδεσμεύει το πνεύμα, ελευθερώνει την ψυχή. Χωρίς ελευθερία όλες οι απονεκρώσεις αποβαίνουν εις μάτην. Εξ’ άλλου με την ασκητική προσπάθεια και αυτή ακόμη η όψη του κόσμου αλλάζει και ανανεώνεται…
Ο κόσμος πρέπει να γυρίσει ξανά στην πρωταρχική του ωραιότητα, από την οποία έπεσε στην αμαρτία. Γι’ αυτό ο ασκητισμός οδηγεί στη δράση. Το έργον της απολυτρώσεως γίνεται πράγματι από το Θεό, μα ο άνθρωπος καλείται να συνεργασθεί σ’ αυτή την απολυτρωτική προσπάθεια. Διότι η απολύτρωση συνίσταται ακριβώς στην απολύτρωση της ελευθερίας…
Ο δρόμος της ασκήσεως είναι περίπλοκος γιατί ανήκει στο βασίλειο της ελευθερίας. Υπάρχουν πολλοί δρόμοι, μα ίσως μερικοί καταλήγουν σε αδιέξοδο. Από ιστορική άποψη, φυσικά, ο ασκητισμός δεν οδηγεί πάντα σε δημιουργικότητα. Οφείλει πάντως κανείς να ξεχωρίσει καθαρά μεταξύ αδιαφορίας για δημιουργικά έργα και της μη παραδοχής τους. Νέα και ποικίλα προβλήματα πολιτισμού έρχονται σε φως με την ασκητική διαπαιδαγώγηση, νέα ιεράρχηση αξιών και σκοπών αποκαλύπτεται. Όθεν και η προφανής αδιαφορία του ασκητισμού σε πολλά ιστορικά θέματα. Αυτό μας φέρει πίσω στην σύγκρουση μεταξύ αυτοκρατορίας και ερήμου. Ίσως μπορούμε να ειπούμε: μεταξύ Ιστορίας και Αποκαλύψεως.
Ο Χριστιανισμός είναι βασικά ιστορικός. Η ιστορία είναι πορεία καθιερωμένη. Εξ’ άλλου ο Χριστιανισμός κηρύσσει πως θα γίνει κρίση στην ιστορία, και έτσι προχωρεί σε ό,τι είναι «πέραν στης ιστορίας».
Ο χριστιανικός σκοπός, εν πάση περιπτώσει, υπερβαίνει την Ιστορία, όπως εκείνη ξεπερνά τον Πολιτισμό. Ο Άνθρωπος όμως δημιουργήθηκε για να κληρονομήσει την Αιωνιότητα…
Η ιδέα μιας «εκκλησιαστικοποιημένης» αυτοκρατορίας ήταν αποτυχία. Η αυτοκρατορία διαμελίσθηκε σε αιματηρές συγκρούσεις, εκφυλίσθηκε στην απάτη, στον επαμφοτερισμό και τη βία. Αλλά η έρημος πέτυχε καλύτερα. Θα παραμένει παντοτινή μαρτυρία για τη δημιουργική προσπάθεια της Ανατολικής Εκκλησίας, με την βυζαντινή της θεολογία, τη λατρεία και την τέχνη. Ίσως να γίνει η πλέον ζωντανή και ιερή σελίδα στο μυστηριώδες βιβλίο του ανθρώπινου προορισμού που γράφεται αδιάκοπα.
Η πτώση της αυτοκρατορίας και η επιτυχία στην έρημο…
π. Γεωργίου Φλορόφσκυ
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου
Σημείωση: Μόνο ένα μέλος αυτού του ιστολογίου μπορεί να αναρτήσει σχόλιο.